• Dec 8, 2024   |   فازڵ ئوسوڵیان

داگرتنی فایلی PDF

(بەشی سێیەم و کۆتایی)

 

بۆچوونی سۆران حەمەڕەش لەسەر ئایینی یارسانی و ئێزدی:

 

سۆران حەمەڕەش سەبارەت بە ئایینی یارسانی و ئێزدی وەهای نووسیوە: «ئەکادیمییە کوردەکان لە شیکارییاندا بۆ ئایینی یارسان و ئێزدی، تەرکیز دەکەنە سەر پەیوەستکردنی ئەو دوو ئایینە بە ئایینی زەردەشتییەوە. ئایینی زەردەشتی لە لایەن توێژەرە ڕۆژئاواییەکانەوە ناسراوە و توێژینەوەی لەسەر کراوە، بۆیە لە ڕوانگە ئەکادیمیی کورددا، ئەوە شەرعیەتی پێ دەدا. سەرەڕای ئەوەی کە ڕەگی ئایینەکانی یارسان و ئێزدی زۆر دێرینترە و زۆر لە بنەما سەرەتاییەکانیان پێچەوانەی ئایینی زەردەشتییە… (سۆران، ح، ڕ ٢٠٢٢: ٢١٤)».

سۆران حەمەڕەش لێرەدا هەر لە خۆیەوە قسە دەکات، ڕوونی ناکاتەوە کە ئەو بنەما سەرەتاییانە وا پێچەوانەی ئایینی زەردەشتین چین؟ هەروەها چۆن دەزانێت کە ئەم ئایینانە زۆر دێرینترن هەتا ئایینی زەردەشتی، بەڵگەکانی چین؟ ئەو لێکۆڵینەوە ئاکادیمیانە کە بەڕێزیان لەسەر ئەم دوو ئایینە کردوویەتی و بەم ئەنجامەی گەیاندووە لە کوێدا بڵاو بوونەتەوە؟ هەر کەس ئازادە و بۆی هەیە کە هەڵسەنگاندن بۆ دینەکەی خۆی یان هەر دینێکی تر بکات و بەو جۆرەی کە خۆی دەیەوێت و حەزی لێیە پێناسەی بکات، بەڵام لێکۆڵەرێکی ئاکادمیک دەبێ بە بەڵگەوە قسە بکات.
سۆران ح.ڕ ئەم هەڵبەستەی سەرهەنگ دەودان کە دەڵێ:
چەنی ئێرمانان مەگیڵم نە هەردان مەکۆشم پەرێ ئایین کوردان
واتاکەی:
(وەکوو کۆمەڵی دینداران دەگەڕم لە هەردان، تێ دەکۆشم بۆ ئایینی کوردان)
وەکوو نموونە دێنێتەوە و دەڵێ کە یارسانی پەیوەندیی بە زەردەشتییەوە نییە و ئایینێکی کوردییە. لە کاتێکدا مەبەستی سەرهەنگ دەودان لە ئایینی کوردی هەمان دینی زەردەشتییە، چونکە هەم زەردەشت کورد بووە و هەم ئایینی زەردەشتی لە کوردستاندا پەیدا بووە و گەشەی سەندووە و بە جیهاندا بڵاوەی کردووە.
بەپێی دەقەکانی پەرتووکی سەرەنجام ،بناغەدانەری ئایینی یارسانی بالوولی ماهی (بەهلوولی مادی) بووە کە لە نێوان ساڵەکانی ١٤٦-٢١٩ی کۆچیدا ژیاوە. بالوول خەڵکی شاری دینەوەری لای کرماشان بووە. ئەو لە یەکێ لە هەڵبەستەکانی خۆیدا وەها دەڵێ:
«ئەو واتەی یاران، ئەو واتەی یاران ئێمە دێوانەین ئەو واتەی یاران
هەنی مەگێڵین یەک یەک شاران تا زیندە کەرێم ئایین ئێران

واتە: بەپێی وتە و قسەی هەندێ لە یاران، دەبێ ئێمە شێت و دێوانە بین، بەڵام ئێمە بە یەک‌یەکی شاراندا دەسووڕینەوە، تا کوو ئایینی ئێرانی کۆن زیندوو بکەینەوە (مێژووی وێژەی کوردی، بەرگی یەکەم، سدیق بۆرەکەیی، ٢٠٠٨ هەولێر، لاپەڕەی ٥٠)».
واتا لێرەدا “بالوول” ناڵێ کە ئەو ئایینێکی تازەی بۆ کوردان داناوە، بەڵکوو قسە لەسەر زیندووکردنەوەی ئایینی کۆنی ئێرانی واتا زەردەشتی دەکات. [بەپێی وتەی دیاکۆنۆڤ ئێران لە پێشدا بریتی بوو لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەتا ناوچەی خوراسان و لە لای خواریشەوە هەتا ئەسفەهان و زۆر بە ڕوونی دەڵێ کە ناوچە فارسییەکانی تێدا نەبوو: «هەر وا کە بۆ هەموان ڕوونە و دواترێش باسی لێ دەکرێ، دەستەواژەی ئێران لە کۆندا (باستاندا) وەک “ئاریانا” بووە و “فارس”ی لەخۆ نەگرتبوو (دیاکونوف، کشاورز، ١٣٤٥: ٥٨١)».

لێرەدا باشە ئاماژە بەمەش بکرێت کە لە ئایینی زەردەشتیدا خودایانی کۆنی ئێرانی وەلا نەنران و دوور نەخرانەوە، بەڵکوو هەر مانەوە بەڵام پلە و پایەیان دابەزێنران، بۆ نموونە میترا و ئەناهیتا هەر مانەوە بەڵام بوون بە ئیزەد و فریشتە. دیسان خودایانی کۆنتری وەک زوو، ئاز یان زڕوان لە ئایینی زەردەشتیدا هەر مانەوە، بەڵام پلە و پایەی جارانیان نەمابوو. بۆیە زۆر جار لە دەقە زەردەشتییەکاندا دەبینین کە ستایشی میترا یان زڕوان دەکرێت. لە دەقەکانی یارسانیشدا هەر بە هەمان شێوە ئەم دیاردەیە بە ڕوونی دەردەکەوێ.

بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتیی هەر دینێک دەبێ پێش هەموو شتێک لە بنەماکانی، مێژووەکەی و نەریتەکانی ئەو دینە بکۆڵدرێتەوە. من لێرە تێ دەکۆشم زۆر بە کورتی و بە ڕوونی پیشانی بدەم کە بە پێچەوانەی قسەکانی س. ح.ڕ. ئایینی یارسانی درێژەپێدەری ئایینی زەردەشتییە، هەرچەندە ئێستا تا ڕادەیەک کەوتووەتە بەر کاریگەریی ئایینی ئیسلامەوە.

زۆربەی خەڵکی کوردستان زیاتر لە ١٥٠٠ ساڵ پەیڕەوی ئایینی زەردەشتی بوون. لە پاش هێرشی سپای ئیسلام بۆ ناوچەکە، من پێم وا نییە کە خەڵک بەجارێک دەستیان لە بیروباوەڕی هەزاران ساڵەی خۆیان بەر دابێت و چووبنە سەر ئایینی ئیسلام، یان خود چووبێتن و دینێکی تازەیان داهێنابێت! خەڵکی ئاسایی بە ئاسانی دەست لە باوەڕ و نەریتەکانی خۆی هەڵناگرێ. سەبارەت بە ناوچەی هەورامان کە زۆربەی پیرانی یارسانی خەڵکی ئەوێ بوون، لە کتێبی «تاریخ کرد و کردستان»ی مەردۆخدا وەها هاتووە:
«جەنگەکانی سەردەمی بەنی عەباس هەموو جەنگی ئایینی بوون، جەنگە خوێناوییەکانی نێوان ساڵەکانی ٣٠٧-٣٢٤ی کۆچی لە باکووری کوردستاندا هەر هەموویان جەنگی دینی بوون و بۆ پاراستنی دین. خەڵکی هەورامان هەرچەندە بە شێوەیەکی ڕواڵەتی خۆیان بە موسوڵمان پیشان دەدا و نوێژ و ڕۆژوو و نەریتەکانی ئیسلامیان بەجێ دەهێنا، بەڵام هەتا ساڵی ٨٤٢ی کۆچی هێشتا لەسەر باوەڕەکانی خۆیان کە هەمان ئایینی زەردەشتی بوو، مابوونەوە. کاتێ مۆلانا گوشایش چووبوو بۆ ئەوێ بۆ بانگەوازکردنی خەڵک کە بچنە سەر ئایینی ئیسلام، خەڵکەکە ئامادە نەبوون گوێی لێ بگرن و بیروباوەڕەکانی ئیسلام وەربگرن و هەر پەیڕەوییان لە ڕێنوێنییەکانی “پیر شالیار” کە گەورەی موغان و هیربودان بوو دەکرد و ئامادە نەبوون کە واز لە باوەڕەکانی خۆیان بێنن. ئێستاش ئەم ڕووداوە بووەتە مەتەڵ لە هەوراماندا. دەڵێن کەسێکی خەڵکی هەورامان لە زانایەکی خۆیان دەپرسێ کە: ئایا قرونی (قورئان) قەدیمە یان مارفەتو (معرفت) پیرشالیاری؟ زاناکەش لە وەڵامەدا دەڵێ: مارفەتو پیرشالیار قەدیما، قرونی هیزیگە گوشایشە کۆری ئاوردەنەش، واتا “کتێبی ماریفەتی (معرفتی) پیر شالیار قەدیمە، قورئان گوشایشە کوێر دوێنێ هێناویەتی”، (تاریخ مردوخ، سنندج، ١٣٥١، ص ١٢٣)».

زۆرێک لە بنەماکان، نەریتەکان و دروشمە زەردەشتی و یارسانییەکان هەر وەک یەکن. بۆ نمونە میتۆلۆژیای ئافرینش/ ئافراندنی ئادەمیزاد، هەم لە دینی زەردەشتیدا و هەمیش لە ئایینی یارسانیدا هەر یەک شتن. پەیدابوونی ئادەمیزاد بەپێی میتۆلۆژیای زەردەشتی بەم جۆرەیە:
کەیۆمەرس یەکەمین ئادەمیزاد بوو کە ئاهورا مەزدا دروستی کردبوو، کاتێ کە مرد توخمی (تووەکەی/ نوتفەکەی) دەکەوێتە ژێر خاک و لە پاش چل ساڵان بنە “ڕێواس”ێکی لێ شێن دەبێ بە دوو لاسکی لەیەک هەڵپێچاوەوە، دواجار ئاهورا مەزدا گیانیان پێ دەبەخشێ و یەکێ لە لاسکەکان دەبێتە “مەشی (ئادەم)” و ئەوی دیکەش دەبێتە “مەشیانە (حوا)”، کە دواجار دەبن بە ژن و مێرد و وەچەیان لێ دەکەوێتەوە و بەم جۆرە ئادەمیزاد پەیدا دەبێت. لە ئایینی یارسانییشدا بناغەی ئافراندنی (ئافرینش)ی ئادەمیزاد ڕاست هەر هەمان میتۆلۆژیایە. بە چاوخشاندنێک بە سروودەکانی یارسانیدا ئەم ڕاستییەمان بۆ دەردەکەوتێت. ئەمەش سروودی پیرشالیار لەبارەی ئافراندن (ئافرینش)ی مرۆڤەوە:
«یاران جە ڕێواس، یاران جە ڕێواس
پادشام پەیدا بی، جە دانەی ڕێواس
مەشیە و مەشیانە، بەرامان جە “واس”
پەری ئازمایی، مێردان ڕەواس ، (مارف. خەزنەدار، ٢٠٠١: ٢٣٨)».
واتاکەی:
ئەی یاران لە ڕێواس
پادشام پەیدا بووە، لە دانەی ڕێواس
ئادەم و حەوا لە “تۆم/تۆو”ی چاندراوەوە هاتوون
تا تاقی بکرێنەوە ئەو کەسانەی وا لە ڕووەک پەیدا بوون.
ئەمەش هەڵبەستێکی پیر شالیار (١٠٠٦- ١٠٩٨ی زایینی) کە پیشان دەدات ئەو پەیڕەوی ئایینی زەردەشتییە و ئاگرخانەی بۆ پیرۆزە و زەردەشت پەیامبەر و نێردراوی خودایە:
«ئەو ئاهرخانە، ئەو ئاهرخانە بارگەی شام وەستەن، ئەو ئاهرخانە
زەردەشتەش کیاست، پەری فەرمانە بەرگوزیدەش کەرد، نە ڕووی زەمانە
(مارف خەزنەدار، ٢٠٠١: ٢٣٧)».
واتاکەی:
ئەم ئاگرخانەیە، بارەگای شای منی لێ دامەزراوە، خودا زەردەشتی هەناردووە، فەرمانی پەیامبەریی پێ داوە و هەڵیبژاردووە بۆ هەموو سەردەمێک.
ئەمەش هەڵبەستێکی پیر ڕاستگۆی قەرەداغی کە لە سەدەی هەشتەمی کۆچیدا لە قەرەداغی نزیکی سلێمانی لە دایک بووە و لە دێی شێخان کۆچی دوایی کردووە، دەڵێن پیرێکی زانا و ئاگا بووە و شارەزایی هەبووە لە زانستەکانی سەردەمی خۆیدا. ئەم هەڵبەستە نیشان دەدات کە هەتا سەدەی هەشتەمی کۆچی، یارسانەکان هێشتا خۆیانیان وەکوو زەردەشتی پێناسە کردووە و زەردەشتیان وەک پەیامبەر بۆ پیرۆز بووە:
«زەڕدەشت پەیدا بی وە فەرمان شام ئاڤێستاش ئاوەرد پەرێ خاس و عام
چەنی گومڕاهان ستێزا وە کۆچ مەکۆشا پەرێ “یاری” شەو و ڕۆچ
(سدیق بۆرەکەیی، ٢٠٠٨: ٢٤٥)».
واتاکەی:
بە فەرمانی خودام زەردەشت هات و ئەڤێستای هێنا بۆ هەموو کەسێک، لە کاتی کۆچیشدا بەرابنەر گومڕاکان (ئەو کەسانەی وا ڕێگای ڕاستی و دروستکارییان لێ ون بووە) وەستایەوە و خەباتی کرد و شەو و ڕۆژ تێ دەکۆشا بۆ ئایینی “یاری”. واتا لێرەدا زۆر بە ڕوونی ئایینی زەردەشتی و یاری هەر بە یەک ئایین دەژمێردرێن.
د. مارف خەزنەدار لە کتێبی مێژووی ئەدەبی کوردی، بەشی سێیەم، لە لاپەڕەی ٢٧٥دا وەهای نووسیوە:
«شا ئیبراهیمی ئەیوەت ئایینی زەردەشتییش بە ئایینی یارسان دەزانێ، لەم لایەنەوە ئەوە دەخاتە ڕوو کە زەردەشت پەیدا بوو خەڵکی لە دەوری کۆ بوونەوە و دەیانویست ئایینەکەی ڕەت بکەنەوە، بەڵام ئەو وەکوو مامۆستایەکی بێهاوتای قسەی ژیر و جوان، دەیوت هەر کەس ئایینەکەی وەرنەگرێ لە هەردوو گیتی دەبێ و مایە پووچ دەردەچێ (مارف خەزنەدار، ٢٠٠١: ٢٧٥)».
شا ئیبراهیمی ئەیوەت (١٣٢٤- ١٤٠٧ی زایینی)، یەکێ لە پیرانی گەورەی یارسانییە، لێرەش چەند هەڵبەستێکی شا ئیبراهیم دێنمەوە کە تێیدا ئایینی زەردەشتی بە دینی خۆی دەزانێ:
[ئەیوەت وشەیەکی کۆنی کوردییە کە ئێستاش لە نێو کوردانی گۆران و فەیلی و دەوروبەری سنەش هەر ماوەتەوە. ئەیوەت بە واتای پەروەردەکەر/ ڕێنوێنیکەر (مربی)ـە].
«زوڵاڵ کۆی هاموون یادگاری من زوڵاڵ کۆی هاموون
چاگا غوڵامان، جەم بین نە ئەستوون نامش زەردەشت بی، شام ئاسای ئاڵتوون
خەزنەدار بیمان، ئەز نامم هاموون کاکەم یادگار، نامش بی قاروون
(مارف خەزنەدار، ٢٠٠١: ٢٧٦)».
واتاکەی:
کێوی هاموون زوڵاڵە، یادگاری منە کێوی زوڵاڵی هاموون، ئێستا لەبەر کێوی هامووندا هەموو باوەڕمەندان ڕیزیان بەستووە، پادشای زێڕئاسای من (پادشای زێڕینی من) ناوی زەردەشتە، ئێمە خەزنەدارین (بۆ پەیامە زێڕینەکانی ئەو) من هاموونم (واتا وەک کێوی هاموون قایم و بەهێزم)، “بابیشم/ گەورەیشم” کە ئێستا ناوی یادگارە جاران ناوی قاروون بوو.
لێرەدا بە جوانی دیارە کە ئەم ڕێبەرە گەورە یارسانییە خۆی بە هەڵگر و خەزنەداری بیروباوەڕی زەردەشتی دەزانێ. شا ئیبراهیم دیسانەوە دەبێژێ:
«زوڵاڵ ئاڤێستا، زوڵاڵ ئاڤێستا ئەسڵی دەفتەرەن، زوڵاڵ ئاڤێستا
بنیام زەڕدەشتەن، دەفتەر وە دەستا زاتش جە بادەی، شەهنشا مەستا
(مارف خەزنەدار، ٢٠٠١: ٢٧٦)».
واتاکەی:
زوڵاڵە ئەڤێستا، دەفتەرێکی زوڵاڵە، بنەمایە ئەڤێستا، زەردەشت ئەو ئادەمیزادەیە وا ئەڤێستای بە دەستەوە گرتووە، ئەو زاتێکە کە لە گەوهەری خوداوەندی بەشی دراوە.
ئەمەش هەڵبەستێکی بابا یادگار، شاعیر و پیری یارسانیی سەدەی هەشتەم:
«زوڵاڵ کۆی زەمان، زوڵاڵ کۆی زەمان یادگارەنان زوڵاڵ کۆی زەمان
جاگا غوڵامان جەم بین جە لامان نامش گوشتاسپ بی، شام وە بێ گومان
ئەز ئەو ناووس بیم ڕۆشن کەردمان کاکەم زەردەشت بی پوورەی ئەسپیتمان
واتە: ئەی یادگاری پاک و خاوێن! لە دەوری پادشایەتیی گوشتاسپ شای کەیانیدا، زەردەشت نەوەی ئەسپیتمان سەری هەڵدا و خەڵک دەستەدەستە لە دەوری ئەودا کۆ بوونەوە و ئەو بە هۆی تیشکی ئاگرەکان هەموو جێ و شوێنێکی ڕوون کردەوە و هەموو خەڵکی جیهانی بۆ یەکتاپەرستی و خواناسی بانگ کرد. من لەو دەمەدا ئاگر بووم و کاکە (گەورە)یشم زەردەشت بوو (سدیق بۆرەکەیی، ٢٠٠٨: ١٨٧)».

 

پیرۆزیی “هۆم” لای زەردەشتیان و هەروەها لای پەیڕەوانی یارسان:

 

هۆم جۆرە خۆشاوێکە کە پەیڕەوانی ئایینی زەردەشتی لە بۆنە ئایینییەکانیاندا دەیخۆنەوە، لە گیایەکی ڕەنگ زەرد دەگوشرێ. ئەو گیایە لە چیاکانی کوردستاندا هەیە و «هۆم»ی پێ دەڵێن، لە سانسکریتیشدا «سۆما»ی پێ دەوترێت کە واتای ڕووناکی دەدا. وشەی سۆما لە کوردیدا هەر ماوە و هەمان واتای هەیە (سۆمای چاو کە واتای ڕووناکیی چاو دەدا). هەروەها لە لایەن پەیڕەوانی ئایینی یارسانیشەوە هۆم نۆش دەکرێ و وەک دەرمانیش بە کار دەبرێ. [نابێ ئەم وشەیە لەگەڵ وشەی هۆما کە لە شێوەزاری زازاکیدا بە واتای خودا دێت تێکەڵ بکرێت]. پیرشاریار(شالیار) کە یەکێ لە ڕابەران و پیرانی ئایینی یارسانییە، لە نێوان ساڵەکانی (١٠٠٦- ١٠٩٨ی زایینیدا) ژیاوە، لەسەر نۆشکردنی هۆم ئاوا دەڵێ:
«هۆمم دەرمانن، هۆمم دەرمانن هۆم پەی گردێ دەرد و دەرمانن
هۆم مایەی جوانی بەر ئەورامانن هۆم مایەی وەشیی دەروون زامانن
(جەمال نەبەز، ٢٠٠٩: ١٦)».
بابا سەرهەنگی دەودانی لە یەکێ لە هەڵبەستەکانی خۆیدا لەسەر “هەفتەن” دەڵێ:
«هەفتم سەرخێڵەن، هەفتم سەرخێڵەن جە ئاسماندا هەفتم سەرخێڵەن
هەر یەک وە ڕەنگی بە گەشت و گێڵەن هەر یەک پەی کارێ ئاوارە و وێڵەن
واتا: حەوت کەسم لە ئاسماندا سەرخێڵن و هەرکامیان بە جۆرێک لە گەشت و گەڕاندان و بە کارێکەوە خەریکن، چونکە کاروباری ئاسمانم سپاردووەتە دەستی ئەوانەوە. هەفت یا حەوت لەم دوو بەیتییە حەوت فریشتەن کە لە ڕێ و ڕەوشتی یاریدا پێی دەوترێ: (هەفتەن). بەپێی پەڕاوی سەرەنجام ئەم حەوت فریشتەیە کاروباری ئاسمان و جیهانیان پێ سپێڕدراوە و هەرکامیان بە کارێکەوە خەریکن. هەفتەن لە ئایینی زەردەشتیدا بەپێی ئاڤێستا (ئەمشەسپەنتە)ی پێ دەوترێ کە لە فارسیدا (ئەمشا سپەندان)ـە. بەشێکی ئاڤێستاش بە ناوی (هەفتەن یەشت)ـە، کە لە بارەی ستایشی ئەمشاسپەندانەوەیە. ئەمشاسپەندان بریتییە لە شەش فریشتە و ئەهوورامەزدا (مێژووی وێژەی کوردی ١، بۆرەکەیی، ٢٠٠٧: ٦٢-٦٣)».

کە وابوو لێرەدا بۆمان دەرکەوت کە زۆرێک لە بنەماکان و نەریتەکانی یارسانی و زەردەشتی هەر یەکێکن و زۆربەی پیران و ڕێبەرانی ئایینی یاری خۆیان بە باوەڕمەندانی ئایینی زەردەشتی و پەیڕەوی ئەڤێستا زانیوە.
لە دواییشدا با چاو لە لێکۆڵینەوەیەک بکەین لەسەر لێکچوونی شێوازی داڕشتنی ئەڤێستا و نامەی سەرەنجام.
دوکتور “ئۆمێد تەبیبزادە” لێکۆڵەرێکی فارس و پسپۆڕی زمانەوانییە، ئەو مامۆستای زانکۆ و ئەندامی فەرهەنگستانی زمان و ئەدەبی فارسییە لە تاران. ئەم مامۆستایە لێکۆڵینەوەیەکی کردووە لە بارەی بەراوردکردنی سروودەکانی ئایینی ئێزدی (قەوڵەکان) و هەروەها سروودەکانی ئایینی یارسانی و پاشان ئەنجامەکەشی لە ژێر سەردێڕی «بەراوردکردنی قەوڵەکانی ئێزدی لەگەڵ کەلامەکانی یارسانی لە ژێر تیشکی هێندێ لە سروودەکانی ڕۆژاوای ئێراندا» نووسیوە و لە گۆڤاری «ادب‌پژوهی» ژمارە ٢٠، ١٣٩١، لاپەڕەکانی ٥٣-٧٤دا بڵاوی کردووەتەوە.

ئەوەی کە لە خوارەوە دێت، کۆی باسەکە نییە بەڵکوو تەنیا پوختەی بەشێکی زۆر کەمی لێکۆڵینەوەکەیە:
«سروودەکانی یارسان و قەوڵەکانی ئێزدی هەردووکیان دەچنە خانەی ئەدەبی زارەکییەوە، بەڵام یارسانەکان بە هۆی ئازادیی زیاتر و لە هەمان کاتدا پەیوەندی لەگەڵ کۆڕ و کۆمەڵە ئەدەبییە فارسییەکاندا، هێندێک لە تایبەتمەندییەکانی زارەکیی خۆیان لە دەست داوە. گرینگترین تایبەتمەندییەک (پێوەرێک) کە دەتوانێ پیشاندەری جیاوازییەکانیان بێت، ڕادەی تەبایی دەروونی (انسجام درونی) قەوڵەکانی ئێزدی و هەروەها سروودەکانی یارسانە. نەبوونی ڕێکوپێکی و تەبایی دەروونی لە قەوڵەکانی ئێزدیدا تایبەتمەندییەکی گشتییە و تەنیا پەیوەندیی بە قەوڵەکانی ئێزدییەوە نییە، لە زۆربەی دەقە زارەکییەکاندا و لە فارسیشدا هەر وایە.

شێوەی داڕشتنی “نامەی سەرەنجام”ی یارسانەکان وەک قورئان یان ئەنجیل نییە کە ژمارەی سوورەکان و دێڕەکانی دیاریکراو بێت و بە ئاسانی بۆت بدۆزرێتەوە. نامەی سەرەنجام لە باری داڕشتنەوە زۆر لە پەرتووکی ئەڤێستا دەچێت کە دەتوانین بڵێین نوسخەی ئەڤێستایە. ئەم پەرتووکە شەش بەشی هەیە کە بریتین لە بارگە بارگە، دەورەی هەفتەوانە، گڵێم و کۆڵ، دەورەی چل تەن، دەورەی عابەدین و دەورەی خوردە سەرەنجام، هەر کام لەم بەشانەش بە جۆرێکی تایبەت دابەش کراون. بۆ نموونە بەشی بارگە بارگە کە گرینگترین بەشی نامەی سەرەنجامە، لە هەفتاودوو بەند پێک هاتووە کە بە ژمارە ڕیزبەندی کراون، هەر بەندێکیش بریتییە لە “یەک” تا چەند “کردە”ی بە ژمارە ڕیزبەندیکراو، هەر “کردە”یەکیش پێک هاتووە لە چەند باڵ (مصرع). ئەمە ڕاست و بێ کەم و زیاد هەمان شێوازە کە لە نووسینی ئەڤێستا بەشی “یەسنا”کاندا بەکار هێنراوە.
بەراوردکردنی شێوازی داڕشتنی یەسناکانی ئەڤێستا و بارگە بارگەی نامەی سەرەنجام:

ئەڤێستا

١-١-  یەسناکان (٧٢ هات)

١-١-١- هاتی یەکەم (٢٣ بەند)

١-١-١-١- بەندی یەکەم  (٥ دێڕی بێ ژمارەیە)

١-١-١-٢- بەندی دووەم (٥ دێڕی بێ ژمارەیە)

١-١-٢- هاتی دووەم (١٨ بەند)

١-١-٢-١- بەندی یەکەم (٩ دێڕی بێ ژمارەیە)

١-١-٢-٢- بەندی دووەم (٥ دێڕی بی ژمارەیە

 

نامەی سەرەنجام

١-١- بارگە بارگە (٧٢ بەند)

١-١-١- بەندی یەکەم (دوو کردە)

١-١-١-١- کردەی یەکەم (١٢ باڵی بێ ژمارەیە)

١-١-١-٢- کردەی دووەم (٦ باڵی بێ ژمارەیە)

١-١-٢- بەندی دووەم (دوو کردە)

١-١-٢-١- کردەی یەکەم (٣ باڵی بێ ژمارەیە)

١-١-٢-٢- کردەی دووەم (١٠ باڵی بێ ژمارەیە)

لێکچوونی شێوازی داڕشتنی ئەڤێستا و نامەی سەرەنجام زۆر زیاتر لەوەیە کە پێمان وا بێ ئەمە شتێکی بەهەڵکەوت بووە. ئەمانە نیشان دەدەن کە دابەشکردنی نامەی سەرەنجام لەسەر بنەمای ئەڤێستا کراوە (ئومێد تەبیبزادە، ١٣٩١: ٥٨-٦١)».

[ئەوەی کە د. تەبیبزادە بە چ مەبەستێک ئەم لێکۆڵینەوەیە کردووە و چ ئەنجامێکی لێ وەردەگرێ، لێرەدا بۆ ئیمە مەبەست نییە، ئەوەی کە گرینگە ئەمەیە کە ئەو کەسە/ کەسانەی کە لە کاتی خۆیدا نامەی سەرەنجامیان تۆمار کردووە، زانیویانە کە ئەم سروود و پەیامانە پەیوەندییان بە ئەڤێستاوە هەیە نەک دینێکی تر و کتێبێکی تر، بۆیە بە هەمان شێوەی ئەڤێستا دایانڕشتووە].
دەرئەنجام: لە پاش هێرشی ئەسکەندەر بۆ ناوچەکە، بەشێکی زۆر لە هۆزی مۆغانی مادی (هەورامییەکان) بەتایبەت ئەوانەی کە لە هەمەدان و ئاترئاپاتان (ئازەربایجان)دا بوون، لە ترسی هێرشی ڕۆمییەکان هەڵاتن بۆ هەورامان و لەوێدا خۆیان حەشار دا. (پێشتر ئەو ناوچەیە ناوی هەورامان نەبووە، بەڵکوو بەشێک بوو لە پەراسوا/ پارسوا). لە پاش تێکچوونی دەسەڵاتی سلووکییەکان و بەرپابوونی فەرمانڕەوایی ئەشکانی، بەشێکی زۆر لە هۆزی مۆغان گەڕانەوە بۆ شارەکان و ناوەندەکانی دەسەڵات و بەشێکیشیان هەر لە هەوراماندا مانەوە و وەک ڕابەری ئایینی بەردەوام بوون لە چالاکییەکانیان. لە پاش هێرشی ئیسلامیش دیسانەوە هەر لە ناوچەی هەوراماندا مانەوە و بە نهێنی لە ژێر ناوی ئایینی “یاری/ یارسانی”دا ئایینەکەی خۆیان پاراست. “ڕازداری”، واتا ئاشکرانەکردنی ڕاز و نەدرکاندنی نهێنییە دینییەکان، بوو بە یەکێ لە ئەرکە دینییەکانی یارسانەکان بۆ خۆپاراستن لە بەرانبەر دژبەرانیان. زمانی ئایینیی مادەکان زمانی ئەڤێستایی/ مۆغی (هەورامیی کۆن) بوو و زمانی ئایینیی یارسانەکانیش، بەتایبەت دەقە کۆنەکانی، دەتوانین بڵێین کە زمانی ئەڤێستایی میانە (هەورامیی میانە)یە، واتا درێژەی زمانی ئەڤێستاییە، ئەم باسە لە بەرگی دووەمی کتێبی ناسنامەی زمانی کوردیدا بە بەڵگەوە و بە وردی ڕوون کراوەتەوە.

سەبارەت بە ئایینی ئێزدی هیچ نانووسم، چونکە من نە کتێبی جیلوەم خوێندووەتەوە و نەش مەسحەفی ڕەش، بەڵام تا ئەو جێگا کە لە هێندێ لە قەوڵەکانی ئێزدی و وتارەکانی تردا لەم ئایینە تێگەیشتووم، ئایینی ئێزدی درێژەدەری ئایینی میتانییەکان و بەتایبەتی میتراییە (میترا یەکێ لە خودایانی میتانی بوو)، لە هەمان کاتدا کاریگەریی ئایینەکانی زەردەشتی و ئیسلامیشی پێوە دیارە.

سۆران حەمەڕەش و زمانی هوری:

 

هەروەک پێشتر باسی لێ کرا، لێکۆڵەرانی بواری زمانەوانی لە لێکۆڵینەوەی زمانی هوریدا بەم ئەنجامە گەیشتوون کە هورییەکان بە چەندین زمانی جیاواز لە یەک قسەیان کردووە و هەتا ئێستا توانیویانە دوو زمان لەم زمانانە ڕوون بکەنەوە؛ یەکەم زمانی میتانییە کە زۆر نزیکە لە زمانی سانسکریتی و لەگەڵ زمانەکانی هیندوئێرانیدا پەیوەندیی هەیە، زمانەکەی دیکەیش بە “هوری” ناوی لێ نراوە، هەرچەند بەشێکی زۆر لە نووسراوەکانی زمانی هوری خوێندراوەتەوە، بەڵام تا ئێستا نەتوانراوە پەیوەندیی لەگەڵ زمانە زیندووەکانی ئەمڕۆ یان لەگەڵ زمانە کۆنەکانی وەک سۆمەری و ئەکەدی و ئیلامی یان لۆلۆبی بسەلمێندرێت. بۆیە هەروەک زمانێکی جیاواز و سەربەخۆ لە بەرچاو دەگیردرێت.

سۆران حەمەڕەشیش بەبێ ئەوەی کە جیاوازییەک لە نێوان زمانی میتانی و زمانی هوریدا ببینێت، بەبێ هیچ لێکۆڵینەوەیەک و بەبێ هیچ بەڵگەیەکی زانستی، هەموویان بە شێوەزارەکانی یەک زمان واتا هوری دەزانێ و هوریش وەکوو زمانی کۆنی کوردی ئەژمار دەکات. جا بۆ سەلماندنی بۆچوونەکەی خۆی دەستی داوەتە بەراوردکارییەکی سەیروسەمەر کە نەتەنیا هیچ یاسایەکی زمانەوانی لە بەرچاو ناگرێت، بەڵکوو زیاتر لە گاڵتەجاڕ دەچێت. بە دڵنیاییەوە هەرکەسێک کە تۆزێک ئاشنایەتیی لەگەڵ زمانەوانیدا هەبێ، ناتوانێ لە خوێندنەوەی ئەم بەراوردکاریانە تووشی سەرسوڕمان و پێکەنین نەبێ. با پێکەوە چاو لەم نموونەیەی خوارەوە بکەین:
١- aadali “بەهێز”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: zālī “بەدەسەڵاتی”. (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٠).

هەرچەند لێرەدا هیچ پەیوەندییەک لە نێوان ئەم دوو وشەیەدا نابیندرێت، بەڵام س.ح.ڕ بۆ ئەوەی وشەکان لەیەک نزیک بکاتەوە، بە کەیفی خۆی پیتی (ī) بەzāl زیاد دەکات و وشەکە دەکات بە زاڵی، ئەگەر وا بێت دەبێ وشەکەی بەرانبەریشی “بەهێزی” بێ نەک بەهێز. بێجگە لەمە “zālī” بە واتای “بەهێز” نییە و واتاکانیان زۆر لەیەک جیاوازە. زاڵ بە واتای (غالب)‍ە، بۆ نموونە: فیل ئاژەڵێکی بەهێزە، ناکرێ بوترێت: فیل ئاژەڵێکی “زاڵی (zālī)یە”. شێرکۆ کوڕێکی وەرزشکارە زۆر بەهێزە، ناکرێ بوترێت: شێرکۆ کوڕێکی وەرزشکارە زۆر “زاڵی”یە. من لەسەر لوتکەی شاخێکەوە دەڕوانم و زاڵم بەسەر ناوچەکەدا، بەڵام من بەهێز نیم. واتا زاڵ و بەهێز زۆر لەیەک جیاوازن. ئەم بەراوردکارییە زۆر دوورە لە بەراوردکارییەکی زانستی، ڕیشەی وشەکانیش هیچ پەیوەندییەکیان پێکەوە نییە.
٢- adirya “بوون لە ناو کێشەدا”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: dirī “دڕبوون”، turaīī “تووڕەیی”. (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٠).
بە ڕاستی نازانم لێرەدا چ پەیوەندییەک هەیە چ لە باری واتاوە و چ لە باری ڕیشەوە لە نێوان “ئدێریا” (بوون لە ناو کێشەدا) و “دڕی” و یان تووڕەیی. ئەگەر کەسێک وەها پەیوەندییەک بدوزێتەوە، زۆر سپاسی دەکەم.
٣- ai “ئەگەر تەنها”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: āī “خۆزگە”. (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤١).
واتا لێرەدا س.ح. ڕ دەڵێ وشەی ai (ئێ) بە واتای “ئەگەر تەنها”، بەرانبەرەکەی لە کوردیدا وشەی āī (ئای)یە بە واتای “خۆزگە”! بە ڕاستی هیچ قوتابییەکی پۆلە سەرەتاییەکانیش قسەی وا ناکات. خو ئەمە ئەگەر گاڵتە نەبێ هیچی تر نییە.
٤- an “دڵخۆشبوون”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: xan “پێکەنین”. (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤١).
من نازانم پەیوەندیی “ئەن” لەگەڵ “خەن” لە چیدایە، لە کام زماندا دڵخۆشبوون بە واتای پێکەنینە! واتا بەپێی ئەم ماناکردنەوەیە، ڕستەی “دڵخۆشم بە داهاتووی تۆ” هاوتایە لەگەڵ ڕستەی (پێدەکەنم بە داهاتووی تۆ)دا. an بەو جۆرەی کە نووسراوە چاوگە، لە کاتێکدا xan ڕیشەی چاوگە بۆ xanin (پێکەنین)، واتا ئەگەر کەسێک بیەوێت پێکەوە بەراوردیان بکات دەبێ an (دڵخۆشبوون) لەگەڵ xanin (پێکەنین) بەراورد بکات. کە زۆر ڕوونە ئەم دوو وشەیە نە لەباری واتاوە و نەش لەباری ڕیشەی وشەکانەوە هیچ پەیوەندییەکیان پێکەوە نییە.
٥- asi “چەوری”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: “hīza” دەفرێکە لە پێست دروست کراوە بۆ هەڵگرتنی ڕۆن و کەرە، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤١).

مانا کردنەوەی “چەوری” بە “هیزە (خیگەی ڕۆن)” بە ڕاستی جێگای سەرسووڕمانە، وەک ئەوە وایە من بڵێم برینج، تۆیش بڵێی قاپ، یان من بڵێم نان و تۆیش بڵێی سفرە. هیزە بە واتای چەوری نییە، بەڵکوو جێگای ڕۆنە. تازە ئەگەر گریمانەش بکەین کە “هیزە” بە واتای چەورییە، دیسان هیچ پەیوەندییەکی لەگەل “ئسێ asi”دا نییە.
٦- bayri “باش، جوان”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: bahār “وەرزی بەهار”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
وشەی بەیری لە باری واتاوە چ پەیوەندییەکی لەگەڵ بەهاردا نییە، خودی وشەی بەهار وشەیەکی نوێیە، لە پەهلەویی ئەشکانی و ساسانیدا وەک “وەهار” گۆ کراوە، لە ئەڤێستادا وەک “وێسار/ وسار” بێژە کراوە (Kanga, 1909: 483)، ئێستاش لە هەورامیدا وەک “وەهار” و لە زازاکیدا وەک “وێسار” گۆ دەکرێت. کە وابوو لەسەردەمی هورییەکانیشدا یان بە شێوەی وێسار و یان وەهار بووە کە دیارە نە لە مانا و نەش لە ڕۆاڵەتدا هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ “بەیری” نییە.
7- butki “کوڕ”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: baçka “منداڵ، بەچکە”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
چ پەیوندییەک لە نێوان butki و baçka دا هەیە؟ ئایا نووسەر دەزانێ کە لە کوردیی کۆن و لە زمانی پەهلەویدا بە بەچکەیان وتووە “vaçk/waçg”؟ چۆن دەکرێ بەرانبەر بە کوڕ، وشەی بەچکە دابنرێت، دەی ئەگەر هات و بەچکەکان کچ بوون چی؟ یان ئەگەر هات و ” butki”یەکان (کوڕەکان) تەمەنیان ٤٠ و ٤٥ و ٥٠ ساڵ بوو هێشتا هەر بەچکەن؟
لێکچوونی وشەکان لە ڕواڵەتدا هیچ شتێک ناگەیەنێ ئەگەر بێت و وشەکان نەگەڕێنەوە بۆ یەک ڕیشە و یەک واتایشیان نەبێ. بۆ نموونە وشەی “سایقە” لە کوردیدا واتای ئاسمانی بێ‌هەور و ساماڵ دەدات و ڕیشەکەی دەگەڕیتەوە بۆ سا و ساماڵ، کەچی “سائقە (صاعقە)” لە عەرەبیدا بە واتای هەورەبرووسکەیە و هیچ پەیوەندییەکیان پێکەوە نییە، هەر چەند لە ڕواڵەتیشدا لە یەک دەچن.
٨- eyeps “گرژبوون (بۆ ماسولکە)”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: hez “وزە، قوەت”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
بە ڕاستی بە سێحر و جادوویش ناکرێت پەیوەندییەک لە نێوان ئەم دوو وشەیەدا بدۆزرێتەوە.
٩- ‌haigalli “کۆشک”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: haīkal “پەیکەر”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
نووسەر نووسیویەتی کە وشەی ‌haigalli بە واتای”کۆشک”ـە، کەچی بۆ وشە بەرانبەرەکەی لە کوردیدا نووسیویەتی “هەیکەل”. یەکەم، وشەی هەیکەل واتای کۆشک نادات و بە واتای پەیکەرە. دووەم: هەیکەل وشەیەکی عەرەبییە و پەیوەندیی بە کوردییەوە نییە. کە وابوو ئەم بەراوردکارییە بە تەواوی هەڵەیە.

١٠- han “منداڵبوون”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا:hān “هێنان”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
نووسەر لێرەدا نووسیویەتی وشەی (هەن) کە لە هوریدا بەواتای منداڵبوونە، بەرانبەرە لەگەڵ وشەی (هان) لە چاوگی هێنان! جارێک لە کوردیدا بە منداڵبوون یان منداڵهێنان قەت ناڵێن “هان/ هەن”، ئەمە نووسەر لە خۆیەوە دایناوە، وشەی بەرانبەر han (منداڵبوون) لە کوردیدا دەبێتە “زایین”. دیارە زایین هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ han (هەن)دا نییە.
١١- haz “گوێ‌لێبوون”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: has “هەستکردن، دەرکپێکردن”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
ئەم بەراوردکردنە جارێکی تر نیشانی دەدات کە نووسەر هیچ ئاگایەکی لە یاساکانی زمانەوانی نییە، دوو وشە کە واتاکانیان و چاوگەکانیان لەیەک جیاواز بێت، وەک (گوێ‌لێبوون = هەستکردن) نابێ قەت لەگەڵ یەکدا بەراورد بکرێن.
١٢- id “شکاندن”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا:da “لێدان”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
ئەمەش هەروەک وشەی پێشەوە، دوو وشەی بە تەواوی لەیەک جیاوازن، هەم لەباری ڕیشەوە، هەم لەباری گۆکردنەوە و هەمیش لە باری ماناوە. بەراوردکردنی ئەم وشانە بەم شێوەیە بە تەواوی هەڵەیە.
١٣- itsuri “ڕاکەر”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا:zor “هێز، قوەت”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٢).
itsuri (ڕاکەر) لە کوێ، zor (زۆر) لە کوێ؟ پێم وا نییە ئیتر سێحر و جادوویش بتوانێ پەیوەندیی ئەم دوو وشەیە پێکەوە نیشان بدات. لێرەدا بە ڕاستی وا دیارە کە نووسەر بۆ گاڵتە ئەمەی نووسیوە.
١٤-iyili “ڕزگارکردن”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: hel “لێ گەڕا، بەجێ هێشت”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
لێرەشدا نووسەر چەندین هەڵەی زمانەوانیی کردووە:
١-hel (هێڵ) بە واتای لێ گەڕا و بەجێ هێشت نییە، “هێڵای” بە واتای “لێ گەڕا”یە. واتا نیشانەی”ی” جێناوی سێیەم کەسی تاکی پێویستە.
٢- iyili ڕزگارکردن، چاوگی لێکدراوە، ناکرێ لەگەڵ کرداری سێیەم کەسی تاکدا بەراورد بکرێ، دەبێ لەگەل چاوگدا واتا لەگەڵ «هێڵان/ هێشتن/ ڕزگارکردن»دا بەراورد بکرێ.
٣- ڕزگارکردن لەگەڵ “هێلان”دا دوو وشەی زۆر لەیەک جیاوازن، بۆ نموونە: هێڵای نانەکەی بخوات، (هێشتی نانەکەی بخوات) بە واتای ئەوە نییە کە ڕزگاری کرد!
١٥- kebli “ڕاوکەر”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: kaul “پێست داماڵین”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
لێرەشدا نووسەر هیچ جیاوازییەک لە نێوان نەچیرەوان و پێستی نەچیرەکەدا ناکات، واتا kebli “ڕاوکەر”، بە واتای کەوڵ دەزانێ! بە واتایەکی تر، kebli (ڕاوکەر) بەرانبەر دەزانێ بە کەوڵی “نەچیرەکە”، بەڵام سەیریش لەوەدایە کە نووسەر بۆ خۆی کەوڵ (پێست)یشی بە پێست داماڵین مانا کردووەتەوە. ئەمە ئیتر زمانەوانی نییە، ئەمە بۆ خۆی هونەرێکی نوێیە!
١٦- kir “درێژ”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: kīr/ker “ئەندامی نێرینە، چەقۆ”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
kir “درێژ” هاوەڵناوە، بەڵام “kīr/ker” بە واتای ئەندامی نێرینە و چەقۆ، ناون و هیچ پەیوەندییەکیان لەگەڵ “درێژ”دا نییە. بۆ نموونە ئەو دارە درێژە، خۆ تۆ ناتوانی بڵێی ئەو دارە کێرە، یان ئەو دارە چەقۆیە. ئەم جۆرە بەراوردکردنانە تەنیا لە کەسێک دەوەشێتەوە کە هیچ ئاشنایەتییەکی لەگەڵ زمانەوانیدا نەبێ.
١٧- muz “دانان، ڕێکخستن”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: mez “مێز”، (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
muz “دانان و ڕێکخستن” چاوگە، بەڵام mez مێز ناوە و چ پەیوەندییەکیشیان پێکەوە نییە. muz گەردان دەکرێت، بەڵام mez ناوە و گەردان ناکرێت.
١٨- nekri “قوفڵ”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: nākir “ئەو شتەی کە نایکات” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
nekri بە واتای قوفڵ ناوە، بەڵام وشەی nākir “ناکێر/ ناکر” لە کوردیدا هەر نییە، نووسەر بۆ خۆی دایتاشیوە. لە ڕووی زمانەوانییەوە ئەم بەراوردکردنە هەڵەیە.
١٩- pas “ناردن”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: peš “پێش” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٣).
لێرەش، پەس (ناردن) چاوگە، بەڵام پێش ئاوەڵکردارە، چاوگ لەگەڵ ئاوەڵکرداردا بەراورد ناکرێت. هیچ پەیوەندییەکیشیان لە هیچ بارێکەوە پێکەوە نییە.
٢٠- ši-(i)-ir “یەکسانبوون، یەکسانکردن”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: sara “وەستان یەک لە دوای یەک” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٤).
لێرەش پێم وایە نووسەر گاڵتە دەکات، وشەی “شێ-ی-ێر” بە واتای یەکسانبوون/ یەکسانکردن کە چاوگە بەرانبەر دەزانێ بە وشەی کوردیی “سەرە” بە واتای “نۆرە/ نۆبە”. پەیوەندییەکەیان لە چیدایە مەگەر هەر نووسەر بۆ خۆی بزانێ.
٢١- tia “زۆر”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: zīā “زۆر” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٤).
zīā بە واتای “زۆر” وشەی کوردی نییە، بەڵکوو وشەیەکی عەرەبییە، هەمان وشەی “زیاد/ زیادة”ی عەرەبییە.
٢٢- tiyan “نیشاندان”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: šan “نیشاندان” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٤).
“شان” بە واتای نیشاندان نییە. نە لە کوردیدا نە لە فارسیدا و نەش لە هیچ زمانێکی تردا “شان” واتای “نیشاندان” نادات. لە کوێدا و لە کام فەرهەنگ یان نووسراوەدا وا نووسراوە؟ ئەمە نووسەر لە خۆیەوە دای هێناوە. tiyan (تییەن) لەگەڵ نیشاندان هیچ پەیوەندییەکی نییە.
٢٣- tseerree “کەر”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: sara/zara “ئەو دەنگەی کە کەر دەیکات” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٤٤).
لێرەدا نووسەر لە باتیی وشەی کەر، وشەی دەنگی کەر واتا “سەڕەسەڕ/ زڕەزڕ”ی کەر دەنووسێت، وەکوو ئەوە وایە کە لە باتیی وشەی “گا” بنووسرێت “بۆڕەبۆڕ”. ئەم بەراوردکارییە لە هەموو بارێکەوە هەڵەیە، وشەکان هیچ پەیوەندییەکیان پێکەوە نییە.
٢٤- haθe-baduš “بازووی ڕاستی”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: haqa bāzu “بازووی ڕاستی” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٦٥).
٢٥- haθya-vista “ئەو کەسەی کە لەسەر ڕاستی ڕاهێنانی کردووە”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: haqa-uistā “ئەو کەسەی کە ڕاستی دەخوازێت” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٦٥).
٢٦- haθya “ڕاستی”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: haqi “ڕاستی” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٦٥).
لە دێڕەکانی ٢٤، ٢٥ و ٢٦دا سۆران ح. ڕ. لە باتیی وشەی ” haθya/haθe” بە واتای ڕاستی وشەی “حەق”ی هێناوە، جا نازانم وشەی “حەق (حق)” کە وشەیەکی عەرەبییە، چ پەیوەندییکی بە زمانی کوردییەوە هەیە!
haθya وشەیەکی کۆنی هیندوئێرانییە، لە ئەڤێستاشدا هاتووە و وەک هئیسی/ هئیسیە (haiθya) گۆ دەکرێ بە هەمان واتای ڕاستی و دروستی، (احسان بهرامی، ١٣٦٩: ١٥١٠).
٢٧- saiva-ka “منداڵی بێباوک”، وشەی بەرانبەری لە کوردیدا: sāvā-ka/sāuā-ka “منداڵی شیرەخۆرە” (س.ح.ڕ، ٢٠٢٢: ٢٦٦).
لێرەشدا نووسەر لە ماناکردنەوەی وشەکاندا تووشی هەڵە بووە، چونکە هەر سەیری ڕواڵەتی وشەکانی کردووە، “ساوا-کا” قەت بە واتای “سێو-کا” نییە. ئەمە نموونەیەکی باشە کە نیشان دەدات ئەگەر دوو وشە لە ڕواڵەتدا وەک یەک بن، نابێتە بەڵگە بۆ ئەوەی کە ئەم دوو وشەیە، یەک واتایان هەبێت و یاخود لە یەک ڕیشە بن. sāvā “ساوا” لە کوردیدا بە کۆرپە/ منداڵی شێیەخۆرە دەڵێن، لە کاتێکدا سێوی لە کوردیدا هەر وەک زمانی مادی و ئەڤێستایی بە واتای هەتیوە. لە کرمانجیدا و تەنانەت لە ناوچەی باڵەکایەتیی ئێستاش هەر بە هەتیو دەڵێن “سێوی”. لە زۆربەی فەرهەنگە کوردییەکاندا ئەم وشەیە هاتووە، (بڕوانە بۆ: فەرهەنگا کانی، جگەر سۆز، ٢٠٠٩ هەولێر، ل ٣٠٧).

 

سەبارەت بە ژنە ئامازۆنەکان:

 

لەسەر ڕۆڵی چالاکی ژنی کورد لە ڕابردوودا، سۆران حەمەڕەش باسی ژنە ئامازۆنەکان دەکات و بە جۆرێک پەیوەستیان دەکات بە کوردەوە و پێشنیاریش دەکات کە ناوەکەشیان بگۆردرێت بۆ “هەمووژن”! :

ژنە ئامازۆنەکان بەشێک لە مێژووی بزری کورد نین و هیچ پەیوەندییەکیان بە کوردوە نییە. سترابوو کە بۆ خۆی دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر بە ئەنادۆڵدا هاتبوو بۆ وڵاتی ماد و لە ئاترۆپاتاندا بۆ ماوەیەک مابوویەوە، سەبارەت بە ئامازۆنەکان ئاوا دەنووسێت: «ئامازۆنەکان لە کوێستانەکانی سەرەوەی ئاڵبانیا (سەرەوەی وڵاتی ئازەربایجانی ئێستا) دەژین، دەڵێن گلییەکان و لگییەکان و سکاکان لە نێوان ئاڵبانییەکان و ئامازۆنەکاندا نیشتەجێن. دەڵێن کە ئەوانە هەر لە منداڵییەوە مەمکی لای ڕاستی خۆیان بە جۆرێک وشک دەکەن بۆ ئەوەی زل نەبێ تا باشتر بتوانن کەمان بکێشن و تیر بهاوێژن. هەروەها سترابوو نووسیویەتی ئەو شتانەی کە سەبارەت بەم ژنانە دەیگێڕنەوە، داستانگەلێکی کۆنن کە هەر لە مێژە گێڕدراونەتەوە و زۆر سەیرن و جێگای باوەڕکردن نین، ئەگەر داستانی سەرکەوتنەکانیان ئاوا بێت کە باس دەکرێت، ئەمە واتای ئەوە دەگەیەنێ کە دەبێ پیاوەکانی ئەو سەردەمە هەموو ژن بووبێتن و ژنەکانیش پیاو [سترابوو، همایون صنعتی‌زادە، ١٣٨٢: ٢٢-٢٣، (٢-٥-١١)]».

بە کورتی، شوێنی نێشتەجێبوونی ژنە ئامازۆنەکان زۆر لە کوردوە دوور بووە، ئەوان لە سنووری نێوان ئەرمەنستان و گورجستانی ئێستادا ژیاون لە کاتێکدا سنووری وڵاتی مادی ئاترۆپاتان هەموو کاتێک ڕووباری ئەرەس بووە، چ لە سەردەمی مانناییەکاندا و چ لەسەردەمی مادی ئاترۆپاتاندا (هەر چەند لەو سەردەمەدا وڵات و سنوور وەکوو ئەمڕۆ دیاریکراو نەبووە، چونکە زۆربەی هۆزەکان کۆچەر بوون و بەردوام لە هاتووچۆدا بوون).

ژنە ئامازۆنەکان لە بنەڕەتدا خەڵکی لای دەریای ئەژە بوون، سەبارەت بەمە دیسانەوە سترابوو دەنووسێ: «ئوفوروس (Ephorus) مێژوونووس و خوغرافیناسی یۆنانی کە لە سەدەی چواری پێش زاییندا ژیاوە و بۆ خۆی خەڵکی “کیمە” بووە، شوێنی نیشتەجێبوونی ئامازۆنەکانی لە نێوان “میسیە، کاریە و لیدیە” (لە نزیکی دەریای ئەژە) دەسنیشان کردووە، ئەم بۆچوونە لەوانەیە دروست بێت، چونکە ئەو جێگایە کە دواجار “ئولیان”ـەکان تێیدا نیشتەجێ بوون، لە پێشدا شوێنی ئامازۆنەکان بووە. هێندێک لە شارەکانی ئەوێ، هەر ئەو ناوانەیان هەیە کە ئێستاش ئامازۆنەکان بەکاری دێنن، وەک “ئەفسوس (ناوە کۆنەکەی ئاپاشا بووە= نووسەر)، سمیرنە (ئەزمیری ئێستا= نووسەر)، کیمە و میرینا” [سترابوو، همایون صنعتی‌زادە، ١٣٨٢: ٨٣-٨٤، (٢٢-٣-١٢)]».

ئەمە بەو واتایە دێت کە ئامازۆنەکان لە پێشدا خەڵکی لای دریای ئەژە (ئەزمیر) بوون و دواجار کۆچیان بۆ ناوچەکانی خوارەوەی گورجستان (جورجیا)کردووە. بێجگە لەمە ئامازۆنەکان لە چەندین جەنگدا بەشدارییان کردووە کە لە مێژووی کۆنی یۆناندا تۆمار کراوە، کەچی لە مێژووی کۆنی کورددا هەر ناو و نیشانیان نەبووە.

 

ئایا زمانی سۆمەری زمانی کوردییە؟ ئایا زمانی کوردی درێژەدەری زمانی سۆمەرییە؟

 

ئەم بۆچوونەی سۆران حەمەڕەش کە پێی وایە زمانی کوردی هەمان زمانی سۆمەرییە و کوردیی ئەمڕۆ درێژەدەری زمانی سۆمەرییە، هەڵەیە و ئەو بەڵگانەی وا هێناویەتەوە زۆر سستن و دوورن لە بنەماکانی زانستی زمانەوانی. لێکچوون یان لەیەک نزیکبوونی چەند وشەیەکی کوردی و سۆمەری نابنە بەڵگە بۆ ئەوەی کە زمانی کوردی و سۆمەری هەر یەک زمانن، بۆ نموونە چاو لەم خشتەیەی خوارەوە بکەن:

کوردی	فارسی
ئاسمان	آسمان
زەمین	زمین
خاک	خاک
گوڵ	گل
گیا	گیاە
درەخت	درخت
دەست	دست
پا	پا
سەر	سر
ڕان	ران
ڕاست	راست
چەپ	چپ
نان	نان
من	من
تۆ	تو
خانوو/ خانە	خانە
خواردن	خوردن
کردن	کردن
بردن	بردن
سەگ	سگ
گورگ	گرگ
ئەسپ	اسب
شێر	شیر
ڕەنگ	رنگ
چنگ	چنگ
تاریک	تاریک
ڕۆشن	روشن
یەک	یک
دوو	دو
سێ	سه
سەت/سەد	صد
هەزار	هزار

 

 

ئەگەر بە شێوازی سۆران حەمەڕەش سەیری ئەم بەراوردکارییە بکەین، دەبێ بڵێن کە زمانی کوردی و فارسی هەر یەک زمانن، چونکە زۆرێک لە وشەکانیان هەر وەک یەکن و یەک ڕیشەیان هەیە. بەڵام زمانەوانێکی ئاکادیمی تەنیا چاو لەو وشەگەلە کە لەیەک دەچن و یان یەک ڕیشەیان هەیە ناکات (ئەمە تەنیا دەتوانێت نیشاندەری ئەوە بێت کە یەک ڕیشەیان هەیە و سەر بەیەک خێزانی زمانین) بەڵکوو چاو لە جیاوازییەکانیان، چۆنیەتیی گۆکردنی پیتەکان، دەنگەکان و لە ڕێزمانەکانیان دەکات. من تا ئێستا نەمدیوە کە بەو هەموو لەیەکچوون و نزیکایەتییە کە زمانی کوردی و فارسی لەگەڵ یەکدا هەیانە، یەک زمانەوانی جددی هەردووکیانی هەر بە یەک زمان زانیبێت. بەڵام سۆران ح. ڕ بەبێ ئەوەی کە لێکۆڵینەوەیەکی ورد و ئاکادیمیکی بۆ وشەکان و ڕێزمانەکان کردبێت، بەبێ ئەوەی کە ئاگاداری یاساکانی زمانەوانی بێت، هەر بە بەراوردکردنێکی سەرسەری و ڕواڵەتی هەموو زمانە کۆنەکانی میزۆپۆتامیا و ناوچەکە وەک سۆمەری و هیتی و هوری و گوتی و لۆلۆبی و ئیلامی، بە زمانی کۆنی کوردی پێناسە دەکات، کە دیارە هەڵەیە و ناچێتە خانەی زانستی زمانەوانییەوە.

لێرەدا دەکرێ ئەم پرسیارە بێتە گۆڕێ کە ئەو نزیکایەتییە کە لە هێندێک لە وشەکانی سۆمەری و کوردیدا هەستی پێ دەکرێ، دەبێ چۆن پێناسە بکرێت؟
ناوچەکانی میزۆپۆتامیا و ناوچەی چیاکانی زاگرۆس هەر لە دێرزەمانەوە شوێنی نیشتەجێبوونی هۆزە جۆراوجۆرەکان بووە. دەبێ ئەمە لە بیر نەکەین کە لەو سەردەمانەدا نە تەنیا واتاکانی وڵات و مەرز و دەسەڵات لەگەڵ ئێستادا زۆر جیاوازییان هەبووە، بگرە لە زۆر شوێن و لە نێو زۆر هۆز و نەتەوەشدا ئەم وشەگەلە هەر باویش نەبووە، هەر بۆیەش دەسەڵاتەکان نەک بەناوی وڵاتەوە بەڵکوو هەر بە ناوی هۆزەکانەوە دەناسران، وەک گۆتی و میتانی و ماننایی و کاشی و مادی و ئەشکانی و… هۆزەکان بە شێوەی کۆچەر و نیوەکۆچەر بە دوای پەز و بزن و گاڕاندا لەم دوڵ بۆ ئەو دوڵ، لەم یاڵ بۆ ئەو یاڵ وەیلان بوون. لەم شوێنانەدا کە ئێستا کوردستانە، هۆزە جۆربەجۆرەکانی وەک لۆلۆبی، گۆتی، میتانی و ماننایییەکان کە دواجار وەک نەتەوەی کورد ناوبانگیان دەر کرد، لەگەڵ هۆزەکانی تری وەک سۆمەرەکان، ئیلامییەکان، کاسییەکان، ئاشوورییەکان و دواتر ئەرمەنییەکان، پێکەوە دەژیان.

ئاشوورییەکان لە ساڵنامەکانی خۆیاندا باسی یەکێ لە سەرکەوتنەکانی خۆیان لە ساڵی ٨٨١ی پ.زدا دەکەن کە دیاکۆنۆڤ لە کتێبی مێژووی ماددا بەم جۆرە دەیگێڕێتەوە: «یەکێ لە خراپترین هێرشەکان، هێرشی ئاشوور ناسرپاڵی دووەم بوو لە ساڵی ٨٨١ی پ.زدا بۆ سەر زاموا (شارباژێر و شارەزوور). ئاشوورییەکان بە ڕێگادا بە هەر ناوچە و گوندێکدا کە تێ دەپەڕین تاڵانیان دەکرد، لە ئەسپ و ئاژەڵەوە بگرە هەتا کەرەستەی ناوماڵان، خەڵکەکەشیان یان دەکوشتن و یان وەک “بەردە (کۆێلە)” دەیانبردن. خەڵکی ناوچەکە لەمە باش تێ گەیشتبوون کە سەروماڵیان لە مەترسیی لەناوچووندایە، هەر بۆیەش دەستیان دایە خۆڕێکخستن و بەرخۆدان. لەوانە “نوور- ئاداد” سەرۆکی هۆزی “ناسیکۆ” لە ناوچەی داگار کە هەموو خەڵکی زاموا (شارباژێر و شارەزوور)ی کۆ کردەوە لە ژیر سەرکردایەتیی خۆیدا و دەستیان دایە دروستکردنی شوورێک (دیوارێک) لە “دەربەندی بابیتە” [واتا لە دەربەندی بازیان] بۆ ئەوەی ڕێگە لە هێرشی ئاشوورییەکان بگرن. بەڵام بەر لەوەی شوورەکە تەواو بێت، ئاشوور ناسرپاڵ هێرشی کردە سەریان، لە ئەنجامدا هێزەکانیان بەرگەیان نەگرت و ئاشوورییەکان توانیان لە دەربەندی بازیان تێ پەڕن و لەسەر ڕێگای خۆیان سێ پادشا [مەبەست سێ سەرۆک هۆز بووە] تارومار بکەن. نوور ئاداد ناچار بوو وەکوو هەمیشە پەنا بۆ شاخ بەرێت. ئاشوور ناسرپال هەتا کێوی “نەسیر” کە بە زمانی لۆلۆبی “کی‌نی‌پا (پیرەمەگروون)”ی پێ دەڵێن، بە دوایدا ڕۆیشت. بە پێی ڕەوایەتەکانی ئاشوور و بابل، کەشتیی نۆح لە پاش تۆفانەکە لە سەر ئەم کێوە نیشتووەتەوە (دیاکونوف، کشاورز، ١٣٤٥: ٢٠٠)».

لێرەدا بۆمان دەردەکەوێ کە یەکێ لە سەرۆکە گەورەکانی ناوچەکە “نوور ئاداد” بووە. “نوور” وشەیەکی سۆمەرییە و “ئاداد”یش وشەیەکی ئەکەدییە کە بە ئەگەری زۆر سەرۆک هۆزێکی سۆمەری بووە لە ناوچە شاخاوییەکان، هەروەها ناوی کێوی پیرەمەگروونیش بە دوو شێوەی “نەسیر” کە لەوە دەچی سۆمەری بێت و “کی‌نی‌پا” کە وشەیەکی لۆلۆبییە، هاتووە. ئەگەر ئەمڕۆ چاو لە ناوی هێندێک لە شاخ و گوندەکانی کوردستان بکەین دەبینین کە ناوی لۆلۆبی و سۆمەری کەم نین، بۆ نموونە ناوی ژمارەیەک لە گوندەکانی پێنجوێن و مەریوان ئێستاش هەر بە شێوەی لۆلۆبی ماونەتەوە و کەسیش واتای ناوەکانیان نازانێت، وەک: سەڵەسی، مەسۆ، کێلو، ولەسم، نژمار، بێلوو ، بەیەڵە، نشکاش (لەسەر هەوای ناوی شارەکانی لۆلۆبی وەک توکریش، سیماش، کیماش، کە کەوتبوونە ناوچەی ئاراپخا)، نێ، نێزڵ، نەنە، نەچێ، ول، ولەژێر، وێڵە، وەرۆ، کەڕەسی و کۆماسی کە ناوی ناوچە و هەروەها هۆزێکە لە کەڵاتەرزان لە نێوان سنە و مەریواندا. ناوی شاری “کەلار”یش هەر لۆلۆبییە.

وشەی “کوڕ” لە سۆمەریدا دوو واتای گەیاندووە، هەم بە واتای چیا و هەم بە مانای وڵات و ناوچەیە. ژمارەیەک لە کێوەکانی کوردستان ئێستاش هەر ناوی کوڕیان پێوە ماوە، ئەمە نیشان دەدات کە ئەم شوێنانە پێشتر سۆمەرییەکانی تێدا نیشتەجێ بوون، بۆ نموونە: کوڕە کاژاو (لە نزیکی ناوچەی زەلان لە شارباژیر)، کوڕە کەچەڵە (ئەکەوێتە پشتی کوڕە کاژاوەوە)، کوڕە میران (لە ناوچەی ئیلام)، کوڕەی مریەم (لە هەورامان)، کوڕ کوڕ (لە شائاوا- کرماشان)، کوڕەک (لە نزیکی ڕەواندز)، خوا-کوڕک (ناوی ناوچە، دوڵ و زنجیرە چیایەکە لە نێوان سیدەکان و کێلەشین)، کوڕکوڕداخ ( ناوچەی پشدەر)، کوڕکوڕە ( گوندێکی ناوچەی کرانی بیجاڕ)، قەڵاگای کوڕکوڕ (زیویە- سەقز)، کوڕەی میانە ( کەڵاتەرزان- سنە)، کوڕەی باڵامبۆ (هەڵەبجە- قەراخی سیروان)، کوڕە ژار (نێروە و ڕێکان- دهۆک)، کوڕەی دەرەکێ (باقلاوا- سنە)، کوڕەی دەژەن (ژاوەرۆ- کامێران).
هەروەها پاشگری”توو” لە زمانی سۆمەریدا پاشگرێکی جوغرافییە. ئەم پاشگرە ئێستاش لە نێوی ژمارەیەک لە گوندەکان وشوێنەکانی کوردستاندا بەرچاو دەکەوێ، وەک: کەرەفتوو (لای دیواندەرە)، هەوەتوو (لای دیواندەرە)، گاوەسنتوو (لای دیواندەرە)، چنارتوو (لای سەقز)، قەپڵانتوو (لای سەقز)، کەمەنتوو (لای سەقز)، شیوەتوو (لای سەقز)، سەرتەکڵتوو (لای سەقز)، گەوەنتوو (لای دیواندەرە)، سوتوو (لای بانە)، کاشانتوو (سێ گوندە لە ناوچەی چەمچەماڵ سەر بە شاری هەرسینی کرماشان)، مارانتوو (لای چەمچەماڵی کرماشان)، کانیتوو (گوندێکە لە ناوچەی پشدەر).

پشکنینەکانی گەودین تەپە: لە نێوان ساڵەکانی ١٩٦٥-١٩٧٣ لە گەودین تەپە (لە نزیکی شاری کەنگاوەری کرماشان) لە لایەن گرووپێکی ئاسەوارناسیی کاناداییەوە پشکنین و هەڵکۆڵین بۆ شوێنەکە کراوە و ئەنجامەکانی لە کتێبێکدا بە نێوی (One the highroad) لە لایەن هیلاری گۆپنیک و میشل ڕاسمەن لە ساڵی ٢٠١١دا بڵاو کراوەتەوە. لێکۆڵەران چین لەسەر چین پشکنینیان بۆ شوێنەکە کردووە و ئاسەواری جۆراوجۆری حەوت چاخی مێژووییان لە حەوت چیندا دۆزیوەتەوە. لە چینی پێنجەمدا (٣٠٠٠-٣٥٠٠ی پ.ز) کاسە و قاپی گڵی و مۆرەیان پەیدا کردووە کە کوتومت لە ئاسەوارە سۆمەرییەکان لە شارەکانی “ئۆروک- وارکا” دەچن. لێکۆڵەرەکان پێیان سەیرە و گومانیان بۆ دەچێ کە ئەو شوێنە لەو کاتەدا وەک کاروانسەرا بووبێ و ئەو شتانە لە ڕێگای ئاڵووێروە هێنرابنە ئەوێ. بەڵام من پێم وایە ئەوێ شوێنی ژیان و نیشتەجێبوونی سۆمەرەکان بووە، چونکە هەر ئێستاش دەیان شوێن و شاخ هەر لەو مەڵبەندەدا هەن کە ناوی سۆمەرییان هێشتا هەر بە سەرەوە ماوەتەوە، بۆ نموونە ناوچە و شاخی “داڵاهۆ” کە ناوێکی سۆمەرییە.

هەرچەند نزیکایەتییەک لە نێوان هێندێک لە وشەکانی زمانی سۆمەری و زمانی کوردیدا بەرچاو دەکەوێ، بەڵام چۆنیەتی و ئاستی ئەم نزیکایەتییە وەک ئەو پەیوەندی و خزمایەتییە نییە کە لە نێوان زمانی کوردی و زمانەکانی میتانی و ماننایی و مادیدا بەرچاو دەکەوێ. ئێمە بە بەراوردکردنی زمانەکانی میتانی و ماننایی و ئەڤێستایی لەگەڵ کوردیدا زۆر بە ڕوونی وشە کوردییەکان دەبینین و دەیناسینەوە، بەڵام لە بەراوردکردنی زمانی سۆمەری و کوردیدا ئەم نزیکایەتییە تەنیا لە ڕەگی هێندێک لە وشەکاندا دەبێندرێت. تەنانەت ئەگەر بێت و ڕۆژێک لە ڕۆژان لێکۆڵەران و زمانناسانی بواری زمانە کۆنەکان ئەم بابەتە بسەلمێنن کە زمانی سۆمەری دەکەوێتە خانەی زمانە هێندوئوروپییەکانەوە، دیسان بە دڵنیاییەوە دەتواندرێت بوترێت کە نزیکایەتی و خزمایەتیی زمانی کوردی بە سوێدی و ئینگلیزییەوە زۆر زیاترە هەتا بە زمانی سۆمەرییەوە. واتا دیسانەوە کوردی و سۆمەری دەبێ وەک دوو زمانی جیاواز لە یەکتر چاو لێ بکرێت.

دەکرێ بوترێت کە نزیکایەتیی هێندێک لە وشەکانی سۆمەری و کوردی دەتوانێت دەرئەنجامی کاریگەرییەکانی زمان و کولتووری ئەو کۆمەلە خەڵکانە بێت کە بە درێژایی هەزاران ساڵ لە جوغرافیایەکی هاوبەشدا پێکەوە ژیاون. هەر وەکوو چۆن ئێستاش ئێمە کاریگەرییەکانی زمانی عەرەبی و فارسی بەسەر کوردی و بە پێچەوانەشەوە، کاریگەریی زمانی کوردی بەسەر عەرەبی و فارسیدا دەبینین. ئەگەر بەراوردێکی زمانی سۆمەری و عەرەبییش پێکەوە بکرێ، بە سەدان وشەی سۆمەری کەوتوونەتە ناو زمانی عەرەبییەوە، کە دیارە نیشانەی کاریگەریی زمانی سۆمەرییە لەسەر زمانی عەرەبی.

هەبوون و مانەوەی ناوی ژمارەیەکی زۆر لە گوندەکان و شاخەکان هەر بە شێوە سۆمەرییەکەی لە کوردستاندا ئەوە دەسەلمێنێ کە سۆمەرەکان لە کوردستاندا کۆچیان نەکردووە، چونکە ئەگەر ناوچەکەیان چوڵ کردبایە ئەوا ئەو خەڵکانەی کە شوێنیان دەگرتنەوە ناوی تایبەت بە خۆیانیان لەسەر گوند و شاخەکان دادەنا. بۆیە ئەوەی لە ڕاستییەوە نزیکترە ئەمەیە کە سۆمەرەکان نیشتەجێی کوردستان بوون و هەر لە کوردستانیشدا ماونەتەوە و لەگەڵ هۆزە کوردەکان لە ناوچەکەدا بە هەزاران ساڵ پێکەوە ژیاون، بەڵام وردەوردە لە نێو کوردەکاندا تواونەتەوە و خوو و ڕەوشت و زمانی ئەوانیان وەرگرتووە، لە کاتێکدا نێوی شوێنەکانیان وەکوو خۆی هەر ماوەتەوە. بە تایبەت پێواژوی توانەوە دەبێ لە دوای سەرهەڵدانی مادەکان و برەوسەندنی ئایینی زەردەشتی لە ناوچەکەدا و باڵادەستیی سیاسی و ئایینیی مادەکان ڕەوتێکی خێراتری وەرگرتبێ.

سەرچاوە کوردییەکان:

– لێکۆلینەوەیەکی زمانەوانی دەربارەی مێژووی وڵاتی کوردەواری لە نووسینی د.جەمال ڕەشید، ١٩٨٨ بەغداد.
– سفرنامە اولیاء چلبی بە ایران، علی ابوالقاسمی، دکتر مهدی وزینی افضل، ١٤٠٠.
– هەنبانە بۆرینە، فەرهەنگی کوردی- فارسی، هەژار، ساڵی ١٣٦٩ تاران.
– یارسان لە نووسینی ئەیوب ڕوستەم، ساڵی ٢٠٠٦ی زایینی.
– فەرهەنگا کانی، ساڵح پێندرۆیی (جگەرسۆز)، هەولێر ٢٠٠٩.
– مێژووی ئەدەبی کوردی، بەشی سێیەم، د. م. خەزنەدار، هەولێر ٢٠٠١.
– مێژووی وێژەی کوردی، بەرگی یەکەم، سدیق بۆرەکەیی، چاپی دووەم، هەولێر ٢٠٠٨.
– فەلسەفە و ڕامانی یارسانی لە فەرهەنگ و کۆمەڵگای کوردەواریدا، د. جەمال نەبەز، یوتوبوری ٢٠٠٩.
– مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی کورد، سۆران حەمەڕەش، سلێمانی ٢٠٢٢.
– هاونەتەوەیی کورد و ماد، حەبیبوڵای تابانی، هەولێر ٢٠١٠.
– ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی سێیەم، فازڵ ئوسوڵیان، سوێد ٢٠١٥.
– ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی یەکەم، فازڵ ئوسوڵیان، سوێد ٢٠١٧.
سەرچاوە فارسییەکان:
– تاریخ ماد، دیاکونوف، ترجمە کریم کشاورز، تهران ١٣٤٥ خورشیدی.
– فرهنگ فارسی بە پهلوی، بهرام فرەوشی، دانشگاە تهران، تهران ١٣٨٠ خورشیدی.
– یادداشت‌های گات‌ها، پورداوود، سال ١٣٨١ خورشیدی.
– فرهنگ واژەهای اوستائی، جلد ١-٤، احسان بهرامی، تهران ١٣٦٩ خورشیدی.
– ساتراپ نشین ماد در عصر اشکانی، پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شهرام جلیلیان، فرشید نادری، زهرە تقی‌پور بیرگانی، دوفصل‌نامە علمی، سال ١٣، شمارە ٢، ١٤٠١، صص ٨٣-١٠٤.
– اشکانیان و سنت‌های کهن ایرانی، روزبە زرین‌کوب، فرشید نادری، پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارە دوم، ١٣٩١ خورشیدی.
– جغرافیای سترابوو، ترجمە همایون صنعتی‌زادە، تهران ١٣٨٢ خورشیدی.
– تاریخ اشکانیان، ا. م. دیاکونوف، ترجمە کریم کشاورز، چاپ دوم، تهران ١٣٥١ خورشیدی.
– د. علی اکبر کجباف، د. مرتضی دهقان‌نژاد، کورش هادیان، پژوهش‌های تاریخی دانشکدە ادبیات و علوم انسانی، دانشگاە اصفهان، دورە جدید، سال سوم، شمارە سوم، پاییز ١٣٩٠، صص ٢٩-٥٨.
– تاریخ مردوخ، آیت‌اللە محمد مردوخ کردستانی، سنندج ١٣٥١ خورشیدی.
– امید طبیب‌زادە، مقایسە اقوال ایزدی‌ها با کلامات یارسان، ادب‌پژوهی، شمارە ٢٠، تابستان ١٣٩١.
– کلیم‌اللە توحدی “کانیمال”، حرکت تاریخی کُرد بە خراسان، چاپ دوم، مشهد،١٣٧٠.

سەرچاوەکانی دیکە:

– Geiger W. Ostirani Sche Kultur in Altertum. Erlangen 1882 p. 29
– Ola Wikander, Döda språk.Hettitiskt hästjobb avslöjar hur vår språkfamilj spreds, 2007
– http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-f99c3aff570c422baff65e2182ac9d7d-fa.html (2013-06-09)
– Dictionary of most common AVESTA words, Kanga, created, Joseph H. Peterson, 1995.
– Pahlavi Dictionary, D. N. Mac Kenzie, 1986
– On The High Road: The History of Godin Tepe, Hilary Gopnik, Mitchell S. Rothman, 2011.
– http://www.heritageinstiute.com/zoroastrianism/ranghaya/Mitanni.htm